ลิงฺคทณฺฑกมฺมสํวาสนาสนาหีติ ลิงฺคนาสเนน จ ทณฺฑกมฺมนาสเนน จ สํวาสนาสเนน จฯ เยนาติ ภิกฺขุนาฯ โสติ นานาสํวาสโกฯ ทฺวินฺนํ นานาสํวาสกานํ วิเสโส เหฏฺฐา (ปาจิ. อฏฺฐ. 428) วุตฺโตเยวฯ ฐปนํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ กิํ ฐปนํ นามาติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขฏฺฐปน’’นฺติฯ

อิติ เอกกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

เอกุตฺตริกนโย ทุกวารวณฺณนา

[322] ทุเกสุ อจิตฺตกา อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยาปตฺติฯ อภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยาปตฺติฯ ปทโสธมฺมาทิกาติอาทิสทฺเทน อุตฺตริฉปญฺจวาจา สงฺคหิตาฯ มญฺจปีฐาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ภิสิอาทโย สงฺคณฺหาติฯ อนาปุจฺฉาคมนาทีสูติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธริตฺวา คมนํ สงฺคณฺหาติฯ สปุคฺคโลติ โส อตฺตสงฺขาโต ปุคฺคโล สปุคฺคโลฯ ปรปุคฺคโลติ ปโร ปุคฺคโล ปรปุคฺคโลฯ ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํฯ ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยํฯ ปุน ครุกนฺติ ปาราชิกํฯ ปุน ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยเมวฯ

องฺคุลิมตฺตมฺปีติ ปิสทฺเทน เกสคฺคมตฺตมฺปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ ตนฺติ มญฺจปีฐํฯ คมิโย อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘อาทิยนฺโต อาปชฺชติ นามา’’ติอาทินา อตฺถาปตฺติ อาทิยนฺโต อาปชฺชตีติ ปาฬิยํ อาทิยนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนานยํ ทสฺเสติฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อาขฺยาตปทํ ‘‘อตฺถี’’ติ กิริยนฺตรํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อาทิยนฺโต ปุคฺคโล ยํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนาฯ เอเสว นโย อญฺเญสุปิฯ มูคพฺพตาทีนีติ อาทิสทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ ปาริวาสิกาทโย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตชฺชนียาทิกมฺมกตา วา ปุคฺคลาติ โยชนาฯ

อสมาทิยนฺตา อาปชฺชนฺตีติ อสมาทิยนฺตา หุตฺวา อาปชฺชนฺติฯ เตติ ปุคฺคเลฯ กโรนฺโต อาปชฺชติ นามาติ กโรนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ นามาติ โยชนาฯ เอวํ เทนฺโต อาปชฺชติ นามาติอาทีสุปิฯ

เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกเมสูติ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติ (ปารา. 475-476) จ ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 653) จ ‘‘สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 622-623) จ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 462-463) จ ‘‘มาสปรมํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 499-500) จ วุตฺตกาลาติกฺกเมสุฯ

อิมํ ปน อาปตฺติํ อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ

ยสฺมิํ ปกฺเข นิสินฺโนติ ยสฺมิํ ปกฺเข สยํ นิสินฺโนฯ เตสนฺติ อตฺตโน ปกฺเข นิสินฺนานํ, นานาสํวาสกนฺติ สมฺพนฺโธฯ เยสนฺติ สกปกฺเข นิสินฺนานํฯ กมฺมํ โกเปตีติ นานาสํวาสกตฺตา กมฺมํ โกเปติฯ อิตเรสนฺติ ปรปกฺเข นิสินฺนานํฯ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา กมฺมํ โกเปตีติ โยชนาฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เยสํ หี’’ติอาทิฯ เยสนฺติ สกปกฺเข วา ปรปกฺเข วา นิสินฺนานํ เยสํ ภิกฺขูนํฯ โสติ ภิกฺขุฯ อาปชฺชิตพฺพโตติ อาปชฺชิตพฺพภาวโตฯ อิมินา ปุคฺคเลน ฉหิ สมุฏฺฐาเนหิ อาปชฺชิตพฺพาติ อาปตฺติโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส กมฺเม ลกฺขณหารนเยน สงฺคหํ คจฺฉติ, โวหารานุสฺสาวนา สลากคฺคาเหติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺเทโส เจว…เป.… เอก’’นฺติฯ ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตาฯ ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํฯ

อทฺธานหีโน นามาติ เอตฺถ อทฺธานสทฺโท กาลปริยาโยติ อาห ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติฯ เถยฺยสํวาสกาทโยติอาทิสทฺเทน ติตฺถิยปกฺกนฺตกภิกฺขุนีทูสกปญฺจานนฺตริยา สงฺคเหตพฺพาฯ

อฏฺฐ อภพฺพปุคฺคลา กรณทุกฺกฏกา นาม โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถ กตฺตพฺพนฺติ กรณํ, กมฺมํ, ทุฏฺฐุ กตฺตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ, กมฺมเมวฯ กรณํ ทุกฺกฏเมตสฺสาติ กรณทุกฺกฏโกฯ วิเสสนปรนิปาโต ‘‘อคฺยาหิโต’’ติอาทีสุ วิยฯ ตเทวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกฏกิริยา’’ติอาทิฯ โน จ ยาจตีติ เอตฺถ ยาจธาตุยา ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปท’’นฺติ, ‘‘สงฺฆ’’นฺติ อปธานกมฺมมาเนตพฺพํฯ เตปิฏโกติ ติปิฏกํ วาจุคฺคตวเสน ธารโกฯ อาณายปีติ ปิสทฺโท ‘‘มเตนปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ ยาจนฺตสฺเสวาติ นิสฺสยํ อาจริยํ ยาจนฺตสฺเสวฯ ยํ วตฺถุํ อชฺฌาจรนฺโต อาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตํ วตฺถุ สาติสารํ นามาติ โยชนาฯ

อุปฆาติกาติ เอตฺถ อุปหนนฺตีติ อุปฆาตา, เตเยว อุปฆาติกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฆาตา’’ติฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุปฆาติเกสุฯ ทฺเว เวนยิกาติ เอตฺถ วินเยน สิทฺธา เวนยิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยสิทฺธา’’ติฯ ‘‘ทฺเว อตฺถา’’ติ อิมินา ณิกสทฺทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ฯ ปญฺญตฺตานุโลมํ นาม ทฏฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺจยฆาโตติ ปจฺจยสฺส ฆาโตฯ อิมินา เสตุฆาโตติ เอตฺถ เสตุสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ ทสฺเสติฯ จิตฺตสฺสาปีติ ปิสทฺโท ปเคว กายวาจานนฺติ ทสฺเสติฯ อิติปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑโนฯ ‘‘ปมาเณนา’’ติ อิมินา มตฺตการิตาติ เอตฺถ มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘กรณ’’นฺติ อิมินา การิตาติ ตทฺธิตภาวํ กิตภาเวน ทสฺเสติ สภาคตฺตาฯ กายทฺวาริกนฺติ กายทฺวาเร ปวตฺตํ อาปตฺติํฯ อิมินา อาปชฺชตีติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติฯ กาเยเนว วุฏฺฐาตีติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตา กาเยเนว วุฏฺฐาติฯ สีสมกฺขนาทีติ อาทิสทฺเทน ปาทมกฺขนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ตนฺติ ภารํฯ ‘‘นิตฺถริตุํ วีริยํ อารภตี’’ติ อิมินา วหนาการํ ทสฺเสติฯ เถโร สมาโนติ โยชนาฯ นวหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิฯ

‘‘กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรตี’’ติ อิมินา กุกฺกุจฺจสทฺทสฺส นามธาตุํ ทสฺเสติฯ ‘‘ทิวา จ รตฺโต จา’’ติ อิมินา อภิณฺหํ อาสววฑฺฒนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ วิภงฺคกฺขนฺธเกสุฯ

อิติ ทุกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

เอกุตฺตริกนโย ติกวารวณฺณนา

[323] ติเกสุ ภควติ ติฏฺฐนฺเต ยํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุฯ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติเกสุ, วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ โลหิตุปฺปาทาปตฺตีติ อนุโลมปาราชิกาปตฺติฯ ‘‘อาวุโสวาเทนา’’ติ ‘‘อาวุโส’’ติ โวหาเรนฯ โวติ ตุมฺเหหิฯ

กาเลติ ปุเรภตฺตกาเลฯ วิกาเลติ ปจฺฉาภตฺตกาเลฯ อวเสสํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธฯ ทสวสฺโสมฺหีติ อหํ ทสวสฺโส อมฺหิฯ นโวติ ปญฺจวสฺสอปริปุณฺโณฯ มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสโต ปฏฺฐาย ยาว ทสวสฺสอปริปุณฺโณฯ กุสลจิตฺโต อาปชฺชตีติ กุสลจิตฺโต หุตฺวา อาปชฺชติฯ อพฺยากตจิตฺโตติ สุปนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ สพฺพนฺติ อาปตฺติํ, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ทุกฺขเวทนาสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ โยชนาฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ

ตโย ปฏิกฺเขปาติ เอตฺถ ปฏิกฺเขปสฺส สามิกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติฯ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติยาติ กิเลสํ สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ กิเลสสลฺเลขนกา, สาเยว ปฏิปตฺติ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติ, ตายฯ

ปริสํ อุปฏฺฐาเปนฺโต พาโลติ สมฺพนฺโธฯ ปริสํ อุปฏฺฐาเปนฺโต ปณฺฑิโต จาติ สมฺพนฺโธฯ อวเสสํ อาปตฺตินฺติ โยชนาฯ กาเฬติ กาฬปกฺเขฯ ชุณฺเหติ ชุณฺหปกฺเขฯ